Iets wat mij al sinds een lange tijd interesseert zijn symbolen en daarmee samenhangend de achterliggende symboliek. Tekens aan de wand die letterlijk tijdloos zijn en op een passende manier een reeds duizenden jaren oude boodschap weet voort de dragen. Symbolen werden al gebruikt in de oudste geschiedenis van het menselijk ras en zijn daarmee veel ouder dan het tegenwoordige letterschrift die in vele opzichten erg beperkt is omdat er achter letters geen gevoel schuil gaat. Het verbaast mij dan ook dagelijks dat er om ons heen nog zo'n gigantisch berg aan symboliek aanwezig is waarvan de mens eigenlijk totaal niet meer bewust is en het zelfs niet lijkt op te vallen. Een leuk onderwerp dus om eens flink aan te rammelen in de hoop dat boodschap achter de symboliek niet verloren gaat. Onderstaand schrijven is slechts een zeer klein aanbod van de symboliek die ik tijdens een dag vullende wandeling vanaf de oude vesting Elburg naar Doornspijk ben tegen gekomen. In werkelijkheid kwam ik vele tientallen verschillende symbolen tegen die het eveneens verdienen om eens nader onder de loep te nemen. Maar om het artikel iets wat overzichtelijk te houden beperken wij ons hoofdzakelijk tot de levensboom en de zonnesymboliek. Enjoy!
De Levensboom
Dat de boom al een eeuwigdurend heilig symbool is zal de meeste mensen niet verbazen, wat echter wel geregeld tot verbijstering zal leiden zijn de eeuwenoude boomgebruiken die netjes de tand des tijds hebben overleeft. Dat zowel de kers als de meiboom hun oorsprong vinden in de ver vervlogen Germaanse tijd zal bij iedereen die er enigszins een beetje onderzoek naar doet wel voor waar doorgaan. Een ander soort boom waarvan het gebruikt tot het algemene volksgebruik behoord en bijna net zo wijdverspreid is als de kerstboom is de levensboom. Die in zeer grote aantallen door het hele land heen de bovenlichten sieren van oude panden en boerderijen. De levensboom die met zij wortels in de onderwereld groeide en met zijn kroon reikte tot in het eeuwige Walhalla. Vele eeuwen lang was deze symbolische boom één van de aller heiligste tot aan het moment dat Karel de Grote in de 8e eeuw in zijn Saksenoorlog vrijwel elke heilige boom wist om te kappen met als hoogte punt de Irminsul. West-Europa werd geketterd en de heilige bomen verdwenen uit ons land.
 |
| De Levensboom / Wereldboom op de Sint-Nicolaaskerk te Elburg. De bouw van de gotische kerk is rond 1397 gestart en in 15e voltooid. |
|
 |
| Ook het zonnerad vinden we op de zelfde kerk terug. Vergelijkbare symbolen zijn op vrijwel alle kerken uit die tijd terug te vinden. |
|
Pas in de 12e eeuw toen de vrije stand tot ontwikkeling kwam en deze zich ook gingen bemoeien met de bouwkust kwam er een gotische stijl opgang waarin een groot aantal Germaanse gebruiken was verwerkt. Deze gotische stijl paste schijnbaar veel beter bij het volk want vanaf 1300 verrezen er een zeer groot aantal kerken door heel West-Europa. Een opvallende overeenkomst tussen al deze kerken is de levensboom welke veelvuldig in de prachtige uit natuursteen gehouwen ramen zijn verwerkt. Het duurde dan ook niet lang tot door het hele land duizenden bovenlichten verschenen waar dit in het klein was gekopieerd. Hoewel de oorsprong en de symboliek achter de bovenlichten bijna geheel is verdwenen vormen ze nog altijd een tastbaar bewijs uit ver vervlogen tijden die veelal in onwetendheid blijft voortbestaan.
 |
De Levensboom met kleine hals
|
|
 |
| De meest voorkomende Levensboom |
|
 |
| De Levensboom |
|
 |
| De Levensboom |
|
Bomen zijn waarschijnlijk één de oudste heiligdommen die er bestaan. Er bestaan prehistorische rotstekeningen waarop met name bloeiende bomen staan afgebeeld als cultussymbool voor vruchtbaarheid. Tot nog niet zo heel lang geleden was het nog gebruikelijk om tijdens de bouw van een huis een meiboom te plaatsen als het hoogste punt van het gebouw was bereikt. Wederom om voorspoed en vruchtbaarheid te symboliseren.
Ing-rune en Maalkruis
De meest voorkomende figuren in de bovenlichten zijn ongetwijfeld de ruitvormen die in vele variaties de bovenlichten sieren. Een veel voorkomend teken is echter het zinnebeeld ᛝ al dan niet in liggende vertoning. Dit teken is een duidelijk overblijfsel uit de Germaanse tijd en vertegenwoordigd de rune - "ing" Opvallend is echter dat het vaak is samengevoegd met het eveneens veel terugkomende symbool het maalkruis X. Het zinnebeeld ᛝ word vaak in verband gebracht met familie en in een iets preciezere uitleg met vruchtbaarheid, nageslacht, en afstamming. Dit vinden we dan ook nog altijd terug in groot aantal achtervoegsels in plaatsnamen en vooral achternamen. Een op de op de Noordwest Veluwe veel voorkomende achternaam is Westering of eigenlijk Wester-ing wat betekend dat zij afstammen uit het Westen. Of Klaasing, Klaas-ing, afstammelingen van Klaas ect. Een duidelijk Germaans gebruik wat dan ook in grote getale met name bij de boeren bevolking tot uiting kwam door het zinnebeeld ᛝ op het huis te plaatsen. De Ing-rune kan men op vele manieren afbeelden maar zo ᛝ en zo ᛜ behoren tot de meest voorkomende.
 |
| De Ing-rune |
|
 |
| De Ing-rune |
|
Het maalkruis vinden we ongelooflijk vaak terug in de oude binnensteden. Metseltekens in de vorm van het kruis, vrijwel alle muurankers welke in de hoeken zijn voorzien van een ingekrast maalkruis, en ze zijn verwerkt in een groot aantal bovenlichten. Om de betekenis van het kruis te achterhalen moeten we beginnen bij het woord Maal. Maal is een Germaans woord en betekend "Heilige plaats" het nog oudere woord "Mallo" betekend vergaderplaats wat weer onophoudelijk in verband staat met erediensten en offerplaatsen. Maal kunnen we dus verklaren belangrijke plek zoals "thuis" of woonplek. Het kruis kan in de symboliek worden verklaard als beschermingssymbool, bijvoorbeeld een kruisje slaan, of als reactie om het hoofd te beschermen je armen kruislings voor het hoofd te plaatsen. Het maalkruis kunnen we dus verklaren als een beschermingssymbool die het huis tegen rampspoed behoed.
 |
| De Ing-rune + Maalkruis |
|
 |
| Ing-rune + Maalkruis + onderstaand nog een Ing-rune |
|
De oudste maalkruisen zijn gedateerd op een ouderdom van circa 10.000 jaar en zijn als grottekeningen bewaard gebleven. De oudst bekende Veluwse maalkruizen bevinden zich op klokbekers en hebben een ouderdom van circa 3500 jaar. Met enige zekerheid was het symbool toen nog geen beschermingsteken maar een symbool wat in verband stond met de jaarcyclus van de zon. (zie verder in dit artikel) Pas laat in de Germaanse tijd kreeg het maalkruis een beschermde afweer functie welke werd toebedeeld aan de god Thor. In die tijd werd het kruis in grote aantallen op de schuren en boerderijen aangebracht en is het een traditie geworden welke nog steeds in ere word gehouden. Dat de twee symbolen zijn samengevoegd is dus niet zo verwonderlijk. Het zorgde immers voor de bescherming van het huis en de familie die het pand bewoond.
 |
| Vrijwel alle muurankers in Elburg zijn voorzien van het maalkruis |
|
 |
| Detail muuranker / maalkruis |
|
De Zonnesymboliek
De zonnesymboliek behoort ongetwijfeld tot de oudste symbolen die ooit door de mens zijn afgebeeld. In Noord-Europa zijn zinnebeelden van de zon gevonden die dateren uit de bronstijd (1600 tot 800 v.ch) Om de symboliek achter de zon te begrijpen moeten terug gaan naar het dagelijkse leven van deze oude volkeren, die veelal een boers bestaan leefde waarbij de zon een belangrijke rol vervulde. In de zomer waren de dagen lang en was het slechts enkele uren donker gedurende de nacht. Terwijl de wintertijd zich liet kennen door vele donkere uren en slechts een beperkt aantal uren van licht. De oude boeren konden de gang die de zon gedurende het jaar aflegde dan ook volgen door vaste punten in het landschap. Naarmate de dagen langer werden zag de boer de zon steeds verder oostelijk opkomen van het vaste punt, en ook de boog die de zon gedurende de dag aflegde werd steeds hoger en groter. Als de oude boeren op hun erf stonden wisten ze dan ook het vaste punt waar de zon op de langste dag van het jaar zou opkomen. En eveneens wisten ze het punt waar de zonsopkomst gedurende de kortste dag van het jaar zou plaats vinden. Aan de hand van deze informatie konden de boeren dan ook haarfijn bepalen wanneer ze zaden moesten zaaien. Meestal werden er op deze vaste punten in het landschap merktekens geplaatst zoals een grote steen of vrijstaande boom. Wat de boer dus feitelijk deed was het Maalkruis uitzetten wat de zon tijdens midwinter en midzomer op de aarde uittekende.
Voor de Germaanse boeren die hier leefde was de zon dus een belangrijk hulpmiddel voor het bepalen van de zaai en oogsttijd. Een wetenschap die generatie op generatie aan het nageslacht is doorgegeven. Het is dan ook niet verwonderlijk dat dit natuurgebeuren waar hun leven door werd beheerst als uiting van goddelijke macht werd gezien en een belangrijke onderdeel vormde voor hun religieus leven. Tijdens midwinter (kerst) werd er dan ook uitbundig feest gevierd ter ere van de geboorte van de nieuwe zon (Jezus). In de tijd van de voorjaarsdag en nachtevening vierde men de overwinning van de zon (Pasen) die was weder gekeerd uit de dood. En tijdens de midzomer vierde men het hoogste punt van dat de zon zou bereiken en tevens dat de zon weer aan haar aftocht begon. De symboliek welke deze gebeurtenissen aangaven en dus eigenlijk meeteenheden waren werden als heilige symbolen beschouwd. Het is dan ook zeer begrijpelijk dat men deze symbolen eerden door met grote aantallen op hun huizen en schuren te plaatsen. De meest voorkomende zonnetekens die we vandaag de dag nog altijd veel tegen komen op huizen, met namen huizen die ouder zijn dan een paar honderd jaar. Zijn dan ook met stipt het zonnespiraal en het zonnerad.
 |
| Het zonnespiraal als symbool voor de jaarlijkse omloop van de zon. |
Zonnespiraal
De betekenis van het zonnespiraal is eigenlijk hierboven al beschreven. In de winter legt de zon een kleine baan af over het over het aardoppervlak en naarmate het zomer word en de zon steeds hoger aan de hemel komt te staan word de baan die de zon over het aardoppervlak aflegt steeds groter en hoger. Het zonnespiraal is dus eigenlijk niks anders dan een zinnebeeld van de jaarlijkse omloop van de zon.
 |
| Het zonnespiraal op de hoek van een voorgevel. |
|
 |
Zeer veel oude muurankers zijn uitgerust met één of meerdere zonnespiralen.
|
|
 |
| Vele oude grafzerken zijn voorzien van het zonnespiraal. Een mooi symbool voor omloop van het leven. |
|
 |
| Ook veel oude balustrades, hekjes en versieringen zijn voorzien met het zonnespiraal. |
|
Zonnerad
Het zonnerad is een symbool welke zich al reeds duizenden jaren lang weet stand te houden. Het zit zo diep in ons volksbewustzijn geworteld dat er geen stad of dorp te vinden is waar het zonnerad niet veelvuldig aanwezig is. De oudste zonneraden die zijn aangetroffen bevinden zich op de oeroude rotstekeningen in onder andere Zweden. We kunnen er dus vanuit gaan, gezien het symbool op duizenden jaren oude grottekeningen is terug gevonden, dat het zijn oorsprong vind bij de prehistorische Indo-Germaanse volkeren. Die het vervolgens in de daaropvolgende millennia via volksverhuizingen over de wereld hebben verspreid. Om meer te weten te komen over de oorsprong en de betekenis van het symbool zullen we deze moeten ontleden. We zullen dan zien dat het zonnerad feitelijk uit twee losstaande symbolen bestaat, namelijk uit figuur 1 en figuur 3 op de onderstaande afbeelding. Figuur 3 kunnen we verklaren als de jaaromloop van de zon die als een klok bij 12 uur begint (zomer) en uiteindelijk via de drie overige seizoenen weer bij het begin (12 uur) eindigt. Vervolgens kunnen we deze cirkel in twee gelijken vakken verdelen die symbolisch staan voor de zomer en de winter, welke golden als de belangrijkste seizoenen van het jaar (figuur 4). De symboliek achter dit figuur vinden we ook weer terug in het Angelsaksische runenschrift en wel toepasselijk op de 12e plaats in het rune-alfabet waar het bekend staat als Jera, wat staat voor jaar, en de volledige cyclus die in alles aanwezig is.
 |
| De cirkel als jaaromloop en het kruis als de vier seizoenen vormen hier samen het zonnerad. |
|
 |
| De cirkel uitgevoerd als Toverknoop. |
|
Bij figuur 5 zien we dat het symbool in vier gelijke delen is verdeeld, die zodoende symbool staan voor de vier verschillende seizoenen die we kennen. Dit symbool is in de prehistorische oudheid het vaakst gebruikt als uiting van het zonnerad, en ook in deze tijd nog altijd veelvuldig aanwezig op bijvoorbeeld de Palmpassenstokken en menig ander (ver)christelijkt symbool. Dat dit symbool en vele andere voorchristelijke symbolen in de christelijke leer zijn opgenomen bewijst wel hoe belangrijk deze symbolen in het verleden voor de mens zijn geweest.
Als we nog een stapje verder gaan komen we bij het zonnerad zoals deze gewoonlijk word afgebeeld, namelijk als de zespuntige of zesspakige ster omhult door een gesloten cirkel. In dit symbool zien we weer de cirkel als de jaar omloop van de zon, de verticale lijn als aanduiding voor de zomerzonnewende en de winterzonnewende, met als toevoeging het reeds eerder besproken maalkruis, welke de zon tijdens zijn jaarlijkse omloop om de aarde via vaste punten weet af te tekenen in het landschap. Ook dit symbool is zo veelvuldig in onze huidige samenleving aanwezig dat het onmogelijk is de plekken waar deze voorkomen hier allemaal te beschrijven of te tonen. Op de onderstaande vier foto's een kleine impressie van reeds gevonden symbolen.
 |
| Verwerkt in een stoep. |
|
 |
| Aanwezig op een balustrade in een 14e eeuws vrouwenklooster. |
|
 |
| Verwerkt in tal van 19e eeuwse grafstenen die overigs volstaan met eeuwen oude (Germaanse) symboliek. |
|
 |
| Een raam van een 19e eeuwse kerk. |
|
Tot slot hebben we nog de achtpuntige ster omhult door een cirkel. Dit symbool is niks anders dan een samenvoeging van figuur 5 en figuur 6 en de daarbij behorende symboliek. Het heeft dus als extra toevoeging de dag en nachtevening en wel die van de oost-westlijn. Ook dit symbool vinden we vandaag de dag nog altijd veelvuldig terug in onze hedendaagse maatschappij. Veelal word een zonnerad ook afgebeeld met kromme lijnen of zoals bijvoorbeeld het hakenkruis. Feitelijk is dit niks anders dan de symboliek achter de reizende of de bewegende zon waar immers het hele symbool voor staat. Veel van de zonneraden hebben vandaag den dag echter een verchristelijkte betekenis zo word bijvoorbeeld figuur 4 in de christelijke symboliek vertaald als een scheiding tussen licht en duisternis. Eigenlijk dus een verbasterde vorm van de Germaanse zomer en winter symboliek. Ook figuur 6 vinden terug in de christelijke symboliek en als uiting voor Jezus Christus, de I als zinnebeeld voor Jezus en de X voor Christus. Op zich is dit een logisch gevolg van de kerstening om één van de oudste en meest heilige symbolen te koppelen aan de voor de christenen meest heilige figuur. Op deze manier kunnen we echter nog uren door gaan want symboliek laat zich nu eenmaal moeilijk een hokje plaatsen en kent juist door de bekendheid en het wijdverspreide karakter diverse betekenissen. Om nog maar te zwijgen over de symbolen die zijn afgeleid van de originele zonneraden te denken aan de zespuntige pentagram, drie-eenheidssymbolen en vele andere tekens die reeds in de geschiedenis zijn gepasseerd. Feit blijft echter wel dat het zonnerad ter alle tijden een zonnekalender blijft die in oudheid als uiterst heilig werd beschouwd.
 |
| Achtpuntige ster met cirkel in een stoepje |
|
 |
| Als christelijk symbool op een grafsteen. |
|
 |
| In een bovenlicht. |
|
 |
| Op de kerk |
|
De symboliek omtrent de zon is overal. Het duurt soms even om de symbolen te herkennen maar als je eenmaal het kunstje door hebt zie je ze overal.
